'De Holocaust is een product van de moderniteit'

'De Holocaust is geen schilderij, ingekaderd, vreemd afwijkend van het normale patroon op de muur van de moderne samenleving", vindt Zygmunt Bauman. "De Holocaust is een raam, dat ons laat zien waartoe die moderne samenleving in staat is."

Ondanks zijn hoge leeftijd nam de Brits-Poolse socioloog Bauman de uitnodiging aan om de Holocaust Memorial Day Lezing te geven, gisteren in Nijmegen. Hij oogt broos, enigszins warrig, en terwijl hij even het hotel uitloopt om een pijp te roken, fluistert de receptioniste: "Hij is volgens mij wel een beetje de weg kwijt hoor."

Ze weet niet dat ze het heeft over een van de belangrijkste sociologen ter wereld die nog steeds een boek per jaar schrijft. Even later is Bauman terug, met gehoorapparaat, helder en scherp. Zijn antwoorden komen eruit in gestructureerde alinea's, zonder haperingen.

Uitsluiting
Volgens Bauman is de moderniteit onlosmakelijk verbonden met uitsluiting. "Voor de moderne mens is de wereld een tuin. Wat doen mensen in een tuin? Wat ze niet hebben gezaaid, noemen ze onkruid, en dat willen ze weghebben. Dat doet de moderne mens ook."

Wat is uw definitie van modern?

"De mens is modern sinds hij, vanaf ongeveer de achttiende eeuw, het heft in eigen handen wil nemen. Hij wil niet meer leven in chaos, afhankelijk van God en natuur, hij wil de wereld in orde brengen. Modernisering is de rationele reis naar deze perfecte orde. Een voor een moeten alle problemen worden opgelost."

En daar hoort ook uitsluiting bij?

"Ja. De oude wereld moet worden vervangen. Alles wat onvoorspelbaar is, of nutteloos, of vervelend, alles wat in de weg staat van onze controle over de wereld, moet worden vernietigd. Zo werkt ook economische vooruitgang. Het oude moet worden vervangen door iets wat efficiënter is. Daardoor ontstaan er overbodige mensen. Wie niet flexibel genoeg is, blijft achter. Het waren de nazi's die deze ambitie tot in de uiterste consequentie wilden doorvoeren. De nazi's wilden voor eens en voor altijd afrekenen met alles wat chaotisch, onvoorspelbaar en niet nuttig was."

Werden zij niet gedreven door irrationele haat tegen joden?

"Het werd gedragen door rationele wetenschappers, van biologen tot juristen en planologen die zich zorgen maakten over de kwaliteit van het ras en de 'sociale hygiëne' van het volk. De vernietiging van de joden kan alleen worden begrepen in het kader van de plannen die de nazi's met Europa hadden. Het nationaal-socialisme wilden de complete etnische en geografische kaart moderniseren en perfectioneren.

De essentie van macht is dat je niet hoeft te buigen voor dat soort toevalligheden in de geschiedenis. Polen, Fransen, Slaven, Kroaten: wie op de verkeerde plek woonde, moest worden gedeporteerd, zodat ze beter van nut waren voor de economie. Of ze moesten gewoon worden uitgeroeid zodat er ruimte kwam voor wie wel van waarde was."

Volgens u waren de nazi's niet de enigen die zo voortvarend wilden moderniseren.

"Tegelijk met nazi-Duitsland deden de communisten dat ook, in de toenmalige Sovjet-Unie. Ook zij wilden de kortste weg naar perfectie, in één generatie. Geen offer was te groot om alle imperfecties uit de samenleving te rukken. Iedereen die niet bij de nieuwe orde paste, moest weg. Deze ambitie was alleen mogelijk in een totalitaire, bureaucratische staat. Die ook niet zou bestaan zonder het modernistische geloof dat alles mogelijk is, als de organisatie maar goed is."

Was dat perfectionisme er dan in vroeger tijden niet? Waren de Romeinen niet het volk van de orde?

"Een goed voorbeeld. De Romeinen kozen vanaf het allereerste begin al voor een strategie van tolerantie. Veroverde volken konden het staatsburgerschap krijgen. De Romeinen waren ook polytheïsten. Als je werd onderworpen, mocht je je eigen god houden. Die kreeg zelfs letterlijk een plek in het Pantheon in Rome.

Ik zeg niet dat er vroeger geen genocides waren. De meest wrede massamoorden hebben plaatsgevonden in tribale stammen. Maar wel ad hoc, ongepland. Er waren altijd uitbarstingen van gepassioneerde haat, zoals in pogroms. Maar passie duurt niet zo lang, die dooft uit en heeft soms mededogen met een oude vrouw of een kind. De Holocaust doofde niet uit, die duurde heel lang, en honderdduizenden mensen deden mee."

Waren er ook niet vaak uitbarstingen van willekeurig geweld?

"Wat nog het meest op die pogroms lijkt, is de Kristallnacht in 1938, waarbij duizenden synagogen en joodse bedrijven werden vernield. Maar om zes miljoen joden te vermoorden, had die Kristallnacht zeshonderd jaar moeten duren. Echte nazi's vonden de Kristallnacht veel te irrationeel. Ze wilden het probleem oplossen door middel van de rede.

De instrumentele rede, zoals Max Weber dat noemde, die niet kijkt naar het doel maar naar het meest effectieve middel. De SS-afdeling die verantwoordelijk was voor de uitroeiing van joden heette 'Administratie en Economie'. Dat was niet eens zo'n grote leugen."

Wat heeft Norbert Elias over het hoofd gezien toen hij beschreef hoe mensen in de loop van het civilisatieproces stap voor stap beschaafder zijn geworden?

"We spugen niet meer op de vloer. En het eten brengen we met een metalen ding naar onze mond. Ja, we zijn een stuk beschaafder dan voor de moderniteit. De premoderne mens liep naakt over straat als hij naar het badhuis ging. Maar we zijn onze wreedheid, meedogenloosheid, immoraliteit, enzovoorts, niet kwijt.

De nazi's en de communisten waren geen wilde beesten. Het waren progressieve mensen, bewonderd door de grootste geesten van die tijd. Dat is een grote les die we moeten leren: voor monsterlijke daden heb je geen monsters nodig. We kunnen onszelf prima beschermen tegen monsters, die stoppen we in de gevangenis of in een inrichting. Maar dat gewone, nette mensen meedoen aan zulke gruwelijkheden, dat kunnen we nooit voorkomen."

'Vloeibare' moderniteit
Vandaag de dag geloven weinig mensen nog dat we de perfecte maatschappij kunnen creëren. "We zijn modern, maar dan zonder de illusies", zegt Bauman. Sinds 2000 heeft hij een aantal boeken geschreven om deze postmoderne tijd te duiden. De term is verwarrend, vindt hij, want we zijn nog steeds hartstikke modern en we willen nog steeds ons eigen leven vormgeven.

Alleen: we weten dat de onzekerheid niet weg te poetsen is. Bij elk probleem dat we oplossen, ontstaat weer een ander probleem. Het moderne leven is constant in beweging. Het is een 'vloeibare' moderniteit, aldus Bauman. We hebben vloeibare relaties, en vloeibare angst.

Permanente angst
"Mensen worden gelijker, grenzen vallen weg. Zelfs via de politiek hebben burgers geen macht meer over processen die hun leven beïnvloeden. Ze gaan daarom zelf grenzen trekken om zich aan vast te klampen.

Doordat het individualisme heeft geleid tot een enorm wantrouwen tegenover anderen, is een reservoir van permanente angst ontstaan, schrijft Bauman. Dat uit zich steeds opnieuw weer als angst voor het vreemde en voor de vreemdeling."

Dus de uitsluiting neemt niet af, in deze vloeibare tijden?

"Integendeel, die wordt veel harder. De cruciale factor van onze economie is niet meer productie, maar consumptie. Die moet op peil blijven. Als er crisis is, roepen politici ons op te gaan winkelen! Wie niet kan consumeren is niet van nut. Niet meer tijdelijk, zoals in de moderne tijd, toen er altijd wel weer een weg was naar volledige werkgelegenheid, maar permanent. Als je arm bent, word je gezien als afval, nutteloos."

Zou die uitsluiting in de toekomst weer racistisch kunnen worden?

"Dat is moeilijk te zeggen. Sommige politici winnen stemmen door immigranten uit te sluiten. Dat wordt erger in tijden van crisis. Ook al weten we dat Europa zijn welvaart nooit op peil kan houden zonder heel veel nieuwe immigranten. Als de goedkope, informele arbeid wegvalt, zouden heel veel bedrijven failliet gaan."

Zou er weer een holocaust kunnen plaatsvinden?

"Ik heb geen profetische vaardigheden. Ik kan alleen uitleggen wat er in het verleden is gebeurd. De massamoorden van de twintigste eeuw waren erg afhankelijk van specifieke omstandigheden. Moderniteit leidt niet onherroepelijk tot een holocaust, maar het maakt het wel mogelijk. Net als de autostrada, de snelweg. Die geeft enorme mogelijkheden, maar maakt ook ernstige ongelukken mogelijk.

De Holocaust was geen terugval in premoderne barbaarsheid. Het is juist een blik op het verborgen potentieel van de moderne maatschappij. Dat potentieel dragen we voorgoed met ons mee."

Zygmunt Bauman

Zygmunt Bauman (1925) is een van de meest invloedrijke sociologen ter wereld. Tijdens de oorlog vluchtte hij met zijn Pools-joodse ouders naar Rusland. Hij kwam terug naar Warschau, als communist, om daar sociologie te studeren en te doceren.

In 1968 werd hij slachtoffer van een nieuwe golf van antisemitisme. Hij vluchtte naar Tel Aviv, waar hij aan de universiteit werkte, totdat hij zich in 1971 permanent verbond aan de Universiteit van Leeds. Hij was getrouwd met schrijfster Janina Lewinson, die in 2009 overleed, en heeft drie kinderen. De bekende Israëlische advocaat Michael Sfard is zijn kleinzoon.

Vooral sinds zijn emeritaat is hij erg productief. Hij heeft tientallen boeken geschreven over globalisering, consumentisme, moderniteit en moraal, waaronder 'De moderne tijd en de holocaust' (verschenen in. 1989) en 'Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid' (verschenen in 2007).

Bauman was vrijdag in Nederland voor de Holocaust Memorial Day Lezing van het Soeterbeek Programma aan de Radboud Universiteit Nijmegen.