‘Zou jij voor een tank gaan staan”, vroeg een student tijdens een college. „Wie zijn wij, wat is onze morele superioriteit om de Russen te les te lezen”, vroeg een ander. „Onze invasies in het Midden-Oosten waren toch net zo verfoeilijk.” Ondanks dat gemompel veroordeelt het merendeel van de Nederlandse en Europese, en getuige de VN-stemming, zelfs het overgrote deel van de wereldbevolking de Russische inval in Oekraïne.
Maar wat is de volgende stap? Moeten we ons bij het nieuwe vreemdelingenlegioen voegen? Meer afweergeschut sturen? Nog meer sancties verzinnen? Of juist gaan demonstreren voor vrede, met Poetin gaan praten en Rusland toetreding tot de EU in het vooruitzicht stellen?
In tijden van urgente, militaire crises zoals deze, gaat het in de eerste plaats om hulp aan de Oekraïnse bevolking. Ze hebben recht op alles wat we ze kunnen bieden, of het nu wapens, goederen of opvang is, en het mag ons veel kosten – tot aan de grens van nucleaire escalatie.
Maar wat ik heb gemist, is dat wij zelf ook hulp nodig hebben. Niet materieel, maar immaterieel en ideologisch.
Want onze reacties zijn inhoudelijk hulpeloos en soms nogal hopeloos. ‘Poetin is krankzinnig’, de ‘invasie is irrationeel’ hoor ik een heel kamp collega’s roepen. Het andere kamp vindt dat hij een punt heeft, dat we meer in geopolitieke invloedssferen moeten denken, en dat we de lieve vrede tot elke prijs moeten blijven bewaren. Zelfs ten koste van Oekraïne.
Die reacties zeggen alles over ons, het Westen, Nederland, maar niets over Poetin. En daar ligt onze hulpeloosheid. Want wat moeten we met Poetin? Wat drijft hem in hemelsnaam? Net als in de omgang met terroristen wordt er na elke aanslag gezocht naar redenen en triggers voor de radicalisering. Zijn het grondoorzaken als armoede, angst, deprivatie? Is het een gebrek aan erkenning? Hadden we de radicaliserende persoon niet eerder en beter moeten helpen in plaats van hem verder te irriteren? Te weinig wordt serieus genomen wat de geradicaliseerde daders zelf zeggen. Dat ze het voor hun god deden, voor hun natie, dat ze een heilige droom hebben, en dat ze die ten koste van alles nastreven.
Teruggrijpen op tsarenrijk
Ik heb elders ook al gewezen op het afstudeeronderzoek van Niels Drost. In zijn scriptie (met de prachtige titel Tsar-struck) toont hij aan dat Poetin vanaf 1999 stelselmatig de Russische geschiedenis heeft gemobiliseerd in zijn toespraken en verklaringen. De Russische leider greep daarbij vrijwel niet terug op de Sovjettijd, maar op het tsarenrijk van de 18de en de 19de eeuw. Aanvankelijk sprak Poetin nog enthousiast over de ‘verlichtingsidealen’ van Peter de Grote. Hij beschreef Rusland als ‘een raam op Europa’, en huldigde tsaar Alexander I (die als onderdeel van de geallieerde coalitie in 1814/1815 Napoleon versloeg) als hoeder van de Europese waarden die Rusland met het continent deelt. Na de Oranjerevolutie (2004), de oorlog in Georgië (2008) en de grote protesten in eigen land (2011) veranderde Poetin van toon. Hij begon tsaar Alexander II en III te omarmen, en verwees naar Catharina de Grote. Waarom? Dat waren de tsaren die het Russische rijk vergrootten, consolideerden, en in het geval van Alexander II de ‘russificatie’ van Oekraïne en de Krim meedogenloos doorvoerden.
Vanaf dat moment werd Poetin vaker aangeduid als ‘vozhd’, de leider die boven volk, land en geschiedenis staat. Er kwam een transcendente dimensie bij: Poetin investeerde in de bouw van honderden kerken. Hij had de tweekoppige adelaar al heringevoerd (nadat de Sovjet-Unie het in 1917 had afgeschaft) als wapen voor de Russische republiek. Die twee koppen duiden op de eenheid van kerk en staat, en op de mythe van het Russische Rijk als ‘Derde Rome’, en enige voortzetting van het Byzantijnse Rijk. Poetins Rusland is een derde rijk – geroepen tot grootsheid, tot heil van die vermeende ondeelbare Russische natie, met Poetin als tsaar.
Vorige week bevestigde de Russische patriarch en kerkleider Kirill openlijk die mythe: Poetins tegenstanders zijn demonen, ‘ze belichamen het kwaad’. En alleen Rusland kan dat kwaad intomen. Poetin zelf borduurde hier afgelopen donderdag op voort: ‘het Russische volk is één en ondeelbaar’, en Oekraïne ‘is het anti-Rusland, door het Westen gesteund, dat ten val moet worden gebracht’. Kortom, dit is geen propaganda meer, Poetin is er zelf in gaan geloven. Hij voert een heilige strijd, met zijn droom van het heilige Russische rijk als inzet.
Religieus geharnast
Onderhandelen is natuurlijk nog steeds een must. Daartoe moeten NAVO, de EU, en de VN alle zeilen bijzetten. Dat betekent dat er de komende dagen, nu de oorlog nog woedt, wapens en hulp geleverd moeten worden, en dat er aan de grenzen van het bondgenootschap kracht moet worden vertoond. Dat betekent ook dat bij alle gesprekken bedacht moet worden dat Poetin een serie niet-onderhandelbare waarden heeft. Dat hij er ideologisch en welhaast religieus geharnast in zit. Dat hij bereid is zijn halve volk voor zijn droom van imperiale grootsheid op te offeren.
Wij kunnen niets met heilige strijders in het Kremlin. We eten liever elkaar op en gaan bekvechtend over parlementaire perikelen bij Volt ten onder. Toch weet elke onderhandelaar dat je pas effectief kunt onderhandelen 1) als je je tegenstander kent én 2) als je eigen verhaal, en je eigen niet-onderhandelbare waarden op orde hebt. De vraag is dus: wat nemen wij op de koop toe, en wat durven wij blijvend in de baan van de tank te zetten?